Jedwabne. Historia prawdziwa.
Długo wyczekiwana publikacja, dotycząca zbrodni w Jedwabnem jest już osiągalna. Składa się z dwóch tomów, z czego drugi zawiera dokumenty, analizy zeznań, itp. – najważniejsze źródła dotyczące tej sprawy. Czy doczekamy się wreszcie chwili, w której nasz rząd zezwoli na wznowienie ekshumacji i wyjaśnienie zbrodni sprzed lat? Z pewnością ta monografia przybliża nas do tego i jest swego rodzaju wołaniem o prawdę i sprawiedliwość. Poniżej fragment wprowadzenia:
10 lipca 1941 r. w miasteczku Jedwabne pod Łomżą Niemcy dokonali masowego mordu miejscowej ludności żydowskiej. Zdarzenie to nie było więc „mordem na żydowskiej połowie mieszkańców miasteczka dokonanym przez drugą, polską, „połowę”. Ustaliliśmy to w ramach żmudnych, wieloletnich badań, których pokłosiem jest niniejsza monografia. To także pierwsza praca naukowa dotycząca zbrodni w Jedwabnem opartą na wszystkich dostępnych źródłach pierwotnych, zgromadzonych w archiwach państwowych, prywatnych i innych dotyczących sprawy.
Niniejsza praca jest kontynuacją naszych wcześniejszych badań i publikacji dotyczących tej zbrodni. Badania te rozpoczęliśmy przed 2000 r., Poświęciliśmy temu mordowi monografię opublikowaną po angielsku w 2005 r., a przetłumaczoną na język polski w 2012 r. Doszliśmy w niej do wniosku, że – mimo braku ostatecznych dowodów, które można było uzyskać w wyniku prawidłowo przeprowadzonej ekshumacji i analizy szczątków ciał ofiar – wszelkie przesłanki sugerują, że za ten akt ludobójstwa odpowiedzialni są Niemcy, którzy wykorzystali do dokonania zbrodni wybranych lokalnych mieszkańców. Przedstawiliśmy taki opis jako hipotezę, ponieważ pierwotnie przetworzony przez nas materiał dokumentalny i dowodowy nie był kompletny.
W pierwszej fazie badań (1992-2005) nad Holocaustem w ogóle, a Jedwabnem w szczególności, zbadaliśmy podstawowe dokumenty, a w tym akta dotyczące tzw. pierwszego procesu jedwabieńskiego (nazywanego czasem również „łomżyńskim” z uwagi na miejsce rozprawy sądowej) oraz zeznania ze źródeł żydowskich. Niestety, w tym czasie akta śledztw i zawarte w nich zeznania pozostawały utajnione przed niezależnymi badaczami. Materiał taki przechowywano jako zastrzeżony pod pieczą prokuratorską w Instytucie Pamięci Narodowej i pod kuratelą Ministerstwa Sprawiedliwości w Warszawie. Stąd uprzednio nie pozwolono nam zapoznać się z większością materiału dowodowego wygenerowanego przez organa śledcze i sądowe. Materiał ten – w większości – pozostawał poza obiegiem naukowym.
W tej chwili tę poważną przeszkodę udało nam się pokonać i zbadaliśmy wszystkie uprzednio niedostępne i pojawiające się tylko szczątkowo w obiegu naukowym materiały: 38 tomów akt śledczych IPN zawierających dokumentację kolejnych procesów jedwabieńskich, przesłuchania nowych świadków, opis przeprowadzonej w skrajnie ograniczony sposób ekshumacji oraz odkrytych w jej wyniku zabytków, a także wielu innych dokumentów i materiałów dotyczących sprawy. Przygotowaliśmy do druku ich selekcję w ramach naszego multidyscyplinarnego zespołu naukowego i redaktorskiego. W jego skład wchodzi red. Ewa Stankiewicz, dr (socjologii) Tomasz Sommer, oraz prof. dr (historii) Marek Jan Chodakiewicz. Zespół nasz znalazł w tej dokumentacji dodatkowe dowody na to, że nasza oryginalna hipoteza sprzed blisko 20 lat była słuszna. Sprawcami zbrodni byli Niemcy, a udział niektórych Polaków ograniczony.
