"Wrona" - portal historyczny Andrzejewa

         Po klęsce wrześniowej na terenie Andrzejewa natychmiast pojawiły się oddziały zbrojne mające na celu walkę z okupantami. Kiedy 27 września zaczęła swoją działalność Służba Zwycięstwu Polski (SZP), żołnierze ukrywający się w okolicach Andrzejewa i Łętownicy, zaczęli nawiązywać pierwsze kontakty w celach konspiracyjnych. Do organizacji najwięcej osób przystąpiło właśnie z tych miejscowości, a także z pobliskiego Czyżewa.

Odpowiednią edukacją młodzieży zajął się przedwojenny prezes Stronnictwa Narodowego Gminy Andrzejewo, Jan Nowacki „Pocisk” ze wsi Załuski. Jednak w niedługim czasie musiał uciekać do Generalnej Guberni (Warszawa), gdyż groziło mu aresztowanie przez NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych). Powrócił do domu, kiedy Sowieci zostali wyparci przez Niemców. W Załuskach było jednak w tym czasie jeszcze wielu innych zwolenników konspiracji, m.in. Franciszek Dmochowski „Maciej Więzkowski” ”Maciek” (późniejszy dowódca NOW – Narodowej Organizacji Wojskowej), przed wojną elew szkoły podchorążych w Lubawie, współpracownik Nowackiego, który zajmował się rozprowadzaniem prasy do gmin: Andrzejewo, Zaręby Kościelne, Jasienica, Nur, Boguty Pianki, Szulborze, Czyżew, oraz organizacją oddziałów zbrojnych w tym rejonie. Podkomendnym Dmochowskiego, który pomagał w kolportażu pism konspiracyjnych (m.in. ”Walka”, „Biuletyn Informacyjny”, „Reduta”), był ówczesny proboszcz parafii Andrzejewo, ks. Antoni Leśniewski. Zastrzegł on jednak, że prasę może mu dostarczać jedynie Stanisław Zawistowski „Wicher”, syn jednej z zaufanych działaczek katolickich z Andrzejewa. Prasa konspiracyjna z GG (Generalnej Guberni) dostarczana była m.in. przez Antoniego Mościckiego „Robaka”. Innym kurierem na tej trasie był Roman Pielaszko z Placówki Ostrów Mazowiecka Miasto. Niestety został aresztowany i zabity w maju 1942r. Łączniczką na trasie Podborze – Jasienica – Zambrów była natomiast członkini POZ (Polska Organizacja Zbrojna) Pękala Helena. Zajmowała się także przerzutem rozkazów i szyfrów z GG. Opracowywaniem tajnej gazetki „Reduta”, a także jej kolportażem trudniła się Władysława Kańkowska „Jaskółka” z Ośrodka Brok – Małkinia. Oczywiście na skutek aresztowań kurierzy często się zmieniali.

        Początek członkostwa w organizacji dawały słowa przysięgi, które w różnych rejonach nieznacznie się różniły. Oto jedna z rot:

 „Przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu w Trójcy Świętej Jedynemu, że będę zachowywał tajemnicę wojskową i posłuszny będę rozkazom swych przełożonych oraz walczyć będę z okupantem do ostatniej kropli krwi, tak mi dopomóż Bóg. W razie zdrady będę karany śmiercią.”

        Już 19 września rozstrzelany został przez Sowietów nasz ziomek, plutonowy Korpusu Ochrony Pogranicza, pochodzący ze wsi Skłody Stachy Stanisław Dąbkowski, a na początku października nastąpiły pierwsze przypadki aresztowań przez NKWD. Działalność organizacji podziemnych stanęła pod znakiem zapytania. Pod byle pretekstem można było być zabitym, czy też zesłanym na „białe niedźwiedzie”. Głównym, i ciężkim, zarzutem było posiadanie broni, którą zgodnie z nakazem należało przekazać NKWD. Na licznych wiecach wyszydzano władze przedwojennej Polski. Ustanowiono nowe święta państwowe; święto pracy, dzień armii czerwonej, rocznicę rewolucji październikowej, śmierci Lenina i urodzin Stalina. Wprowadzono także dzień agresji na Polskę (17 września), który oficjalnie nazwano „dniem wyzwolenia Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi spod jarzma polskich panów i kapitalistów”. Propagandowe audycje radiowe i prasa prowadziły nagonkę na polskość i chrześcijaństwo. W kościele w Drohiczynie np. urządzono stajnię, a w tamtejszej świątyni pofranciszkańskiej śmietnik. Sprowadzono rzesze sympatyków komunizmu, głównie Żydów, którzy agitowali na rzecz „jedynego słusznego” ustroju, a także donosili na najgorliwszych patriotów Polskich. Grabiono majątki, a ich właścicieli więziono. Nikt nie był bezpieczny.

W grudniu aresztowano m.in. Józefa Zakrzewskiego z Zarębów Kościelnych oraz Waleriana Rytela ze wsi Skłody Stachy. Zarzucono im przynależność do tajnej organizacji niepodległościowej i posiadanie broni. Początkowo osadzono ich w Zarębskim więzieniu, które mieściło się w tamtejszym klasztorze, a potem przewieziono do Baranowicz i Mińska Litewskiego.  Zakrzewski został uwolniony przez Niemców i powrócił w rodzinne strony 22 czerwca 1941r. W. Rytel powrócił w roku 1944, jako żołnierz I Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, dowodzonej przez gen. Zygmunta Berlinga.  W styczniu i lutym 1940r. aresztowano m.in. rolnika ze wsi Świerże Kończany, Stanisława Zakrzewskiego „Pieńdura” oraz Edwarda Skłodowskiego „Wieprzyk”; rolnika z Nienałt, który wycieńczony głodem i marszem zginął zastrzelony przez strażnika eskortującego więźniów z Mińskiego więzienia. To tylko przykłady. Taki los spotkał również wielu innych bojowników o wolność Ojczyzny.