Znaleziska i wykopaliska

„Zabytkiem archeologicznym jest każdy ślad działalności człowieka znajdujący się w ziemi lub pod wodą, którego zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Można wyróżnić dwa typy zabytków archeologicznych – ruchome i nieruchome. Zabytki ruchome to przedmioty związane z działalnością człowieka w przeszłości. Z perspektywy nauki i dziedzictwa znacznie ważniejsze są jednak archeologiczne zabytki nieruchome – stanowiska archeologiczne, czyli zespoły obiektów o charakterze kultowym, grobowym, mieszkalnym lub gospodarczym, otaczający je układ warstw glebowych oraz znajdujące się w nich zabytki ruchome.” [Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków]

Wszelkiego rodzaju wykopaliska stanowią odrębny dział zabytków, świadczący o minionej epoce. Odkrycie ich jest zazwyczaj czystym przypadkiem. Przedmioty z okresu dawnej kultury przeważnie odkrywane są podczas orki pola, oczyszczaniu nieużytków, czy też podczas prac budowlanych lub karczowania lasu. Taka przypadkowość sprzyja niestety uszkodzeniu przedmiotu. Największą wartość wykopaliska, wbrew pozorom nie musi wcale przedstawiać odnaleziony przedmiot. Przeważnie najważniejsze znaczenie mają okoliczności w jakich został odnaleziony oraz miejsce odkrycia. Tak więc bardzo ważne dla odtworzenia historii jest określenie topografii, warstwy geologicznej, położenia przedmiotu oraz rozmieszczenie określonych przedmiotów względem siebie. Wojewódzki Konserwator Zabytków po przybyciu na miejsce znaleziska, czy też wykopaliska sprawdza okoliczności odkrycia i w razie konieczności zabezpiecza miejsce. Następnie przy udziale rzeczoznawców z Ministerstwa Kultury i Sztuki oceniana jest wartość odkrycia pod względem historycznym, naukowym i artystycznym.

Do stosunkowo częstych znalezisk, należą dawne cmentarzyska. Zapomniane przez lata i położone w obszarze nieużytków, które obecna wiedza i postęp pozwalają eksploatować ( dotyczy to np. osuszania terenów podmokłych ).

Metodami archeologicznymi bada się także pola bitew, czy obozowisk wojskowych, a pozyskane w ich wyniku przedmioty również są zabytkami archeologicznymi (nie zawsze - decyduje o tym Wojewódzki Konserwator Zabytków).

Niestety bardzo często odnalezione przedmioty, np. garnki, czy popielnice z prochami zmarłych są tłuczone przez znalazcę, który spodziewa się ukrytego w nich wielkiego skarbu. Tym czasem nawet znalezienie przedmiotów z cennego kruszcu czy numizmatów nie przedstawia należytej wartości metalu. O wiele więcej możemy skorzystać na sprzedaży przedmiotu do zbiorów muzealnych, niż handlu z przypadkowym człowiekiem pałającym się handlem, czy też jubilerem. W ten sposób mamy również pewność, że znalezisko pozostanie w naszym kraju, a nie zostanie wywiezione i sprzedane za granicą. To przecież nasze dziedzictwo kulturowe i historyczne. Należy pamiętać, że wszelkiego rodzaju znaleziska stanowią własność skarbu państwa i nie można nimi handlować bez odpowiedniego zezwolenia.

Jeżeli przedmiot archeologiczny lub wykopalisko posiada wartość materialną znalazcy przysługuje nagroda pieniężna. Jej wysokość nie może przekroczyć 25 – krotnego przeciętnego wynagrodzenia w kraju. W przypadku, kiedy wykopalisko lub znalezisko posiada szczególną wartość materialną oraz historyczną, czy artystyczną, wysokość nagrody można podnieść do 30 – krotnego przeciętnego wynagrodzenia, a nawet więcej. Tak więc są to dosyć duże pieniądze. Nagrody pieniężne oraz dyplomy przyznaje na wniosek Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Minister Kultury i Sztuki. Decyzja o przyznaniu nagrody powinna być podjęta w terminie do 3 miesięcy od daty zawiadomienia konserwatora. Jeżeli odkrycia dokonało więcej niż jedna osoba, nagrodę dzieli się wedle uznania znalazców, a w przypadku braku zgody między nimi – w częściach równych.

Jednym z najbardziej znanych wykopalisk z naszych stron jest znaleziona w Przeździecku Jachach ( Gmina Andrzejewo ), na polu pana Kalinowskiego bransoleta z brązu. Jest ona luźnym zabytkiem wykonanym z taśmy brązowej zakończonej tak zwaną żmijowatą główką. Jest to osobny relikt kultury bałtyjskiej, której plemiona aż do czasów wczesnośredniowiecznych były sąsiadami Słowian na północnym – wschodzie. Okoliczności znalezienia przedmiotu nie pozwalają niestety na dokładne stwierdzenie w jaki sposób tu się znalazł. Mógł, to być zarówno ślad stałego pobytu tej ludności w tym miejscu, albo co bardziej prawdopodobne produkt handlu wymiennego między ówczesnymi plemionami. Wronie (Andrzejewo) było w tym czasie świetnie prosperującym ośrodkiem rolniczym oraz znaczącym punktem handlu na pograniczu Mazowsza i Puszczy Białej. Bransoletę z Przeździecka Jach przekazał do Państwowego Muzeum Archeologicznego dr Tyszkiewicz.

Około XI w. na terenie kraju zaczęły się kształtować ośrodki krzewienia religii katolickiej, które zwano grodami. Były to przeważnie warownie obronne. O ich istnieniu świadczą tzw. „grodziska” i prowadzone na ich terenie badania archeologiczne. Dawnym grodem mogło być także Andrzejewo (wówczas jeszcze Wronie). Dlatego też wały dawnego grodziska z XI w. odkryto również w naszej okolicy; na terenie Świerży. Z badań powierzchniowych wynika, iż jest to „grodzisko pierścieniowate o średnicy 70m. Wał szer. 9 – 11m. u podstawy, wys. 1 – 1,8m. Miejscami widoczna jest fosa o szerokości 8m. Grodzisko przecięte jest w połowie drogą polną stanowiącą granicę między gruntami wsi Świerże i Chmielewo. Na południe od drogi wał zachował się dość dobrze, na północ od niej grodzisko zostało niemal zupełnie zniwelowane, uchwytny jest tylko zarys fosy. Obecnie obiekt ulega dalszemu niszczeniu użytkowany jako pastwisko.” W wyniku badań odkryto, że od strony wschodniej przylegała do grodziska osada podgrodowa, gdzie występują liczne ułamki naczyń glinianych z XI w. Poza tym żadnych zabytkowych obiektów nie stwierdzono.

Ślady dawnych osad z okresu średniowiecza oraz czasów nowożytnych odkryto również na terenie Skłodów. W Skłodach Piotrowicach istnieje także stanowisko archeologiczne na terenie dawnego cmentarzyska kurhanowego (w kształcie kopca z elementami drewno – kamiennymi).

Wykopaliska archeologiczne są bardzo destrukcyjną metodą badawczą. Podczas wykopalisk teren badawczy w dużej mierze przestaje istnieć. Jest bezpowrotnie przekształcany w zbiory muzealne i stosy dokumentacji, które choć bardzo przydatne i o ogromnej wartości (historycznej, naukowej, artystycznej) nigdy nie będą już tym samym, nienaruszonym cywilizacją miejscem. Z tego względu od końca XX wieku wykopaliska uważane są za jedną z metod badawczych, którą stosuje się dopiero, gdy wyczerpane zostały wszystkie inne możliwości poznania i zabezpieczania określonego stanowiska badawczego. Najczęściej stosuje się niedestrukcyjne metody badawcze. Ilość zdobytych w ten sposób informacji pozwala ograniczyć prace wykopaliskowe do naprawdę niezbędnego minimum. Chociaż ilość ta jest bardzo ograniczona, to pozwala na zachowanie danego miejsca dla przyszłych pokoleń w stanie nienaruszonym lub prawie nienaruszonym. Bada się w ten sposób między innymi teren przyszłych inwestycji, które mają niszczycielski wpływ na środowisko naturalne (np. autostrady i wiążące się z nimi prace budowlane). Zlokalizowanie położenia przyszłych wykopalisk umożliwia przeprowadzenie niezbędnych badań przed rozpoczęciem danej inwestycji. Pozwala to także na uniknięcie zastoju prac, które spowodowało by przypadkowe odkrycie. Do niedestrukcyjnych metod badawczych należą m.in.: badanie składu chemicznego gleby (dawne siedliska ludzkie zawierają duże ilości fosforu), badania lotnicze i satelitarne (umożliwiają odkrycie wielu struktur ukrytych pod powierzchnią ziemi), powierzchniowe wyszukiwanie znalezisk (identyfikacja i klasyfikacja).

Z ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami:

Artykuł 33.1:

Kto przypadkowo znalazł przedmiot, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem archeologicznym, jest obowiązany, przy użyciu dostępnych środków, zabezpieczyć ten przedmiot i oznakować miejsce jego znalezienia oraz niezwłocznie zawiadomić o znalezieniu tego przedmiotu właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków lub wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Artykuł 111.1: Kto bez pozwolenia albo wbrew warunkom pozwolenia poszukuje ukrytych lub porzuconych zabytków, w tym przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania, podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny. Artykuł 108.1 i 108.2: Kto niszczy lub uszkadza zabytek, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Kto podrabia lub przerabia zabytek w celu użycia go w obrocie zabytkami, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Artykuł 109a i 109b Kto rzecz ruchomą zbywa jako zabytek ruchomy albo zbywa zabytek jako inny zabytek, wiedząc, że są one podrobione lub przerobione, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.