"Powiat Ostrów Mazowiecka w pierwszej dekadzie rządów komunistycznych"
Fragment książki, która stanowi VI tom z serii "Mazowsze i Podlasie w ogniu 1944-1956". Książka prezentuje ruch narodowowyzwoleńczy, w takich strukturach jak: Armia Krajowa, Armia Krajowa Obywatelska, Narodowe Zjednoczenie Wojskowe, Narodowe Służby Zbrojne, Wolność i Niezawisłość. Autorzy skupiają się na działalności obejmującej, m.in. powiat Ostrów Maz., Zambrów, Wyszków, Ostrołęka.
Dr. Tomasz Łabuszewski:
"Tom poświęcony powiatowi Ostrów Mazowiecka jest nietypowy. Historia podziału administracyjnego terenów należących przed wojną do powiatu Ostrów Mazowiecka jest bowiem dość skomplikowana. Obszar tego powiatu zmieniał się na przestrzeni lat; inaczej kształtował się przed wojną, inaczej w czasie wojny, a jeszcze inaczej w okresie powojennym. Dodatkowa trudność polega na tym, że kolejne "ostrowskie" struktury administracyjne nie w pełni pokrywały się z zasięgiem terenowym powiatowych struktur organizacji konspiracyjnych: Armii Krajowej - Armii Krajowej Obywatelskiej - Zrzeszenia "Wolność i Niezawisłość" oraz Narodowych Sił Zbrojnych - Narodowego Zjednoczenia Wojskowego. Ponieważ celem tej publikacji jest scharakteryzowanie polskiej konspiracji na wspomnianym obszarze w latach 1944 - 1952, niezbędne okazało się zastosowanie wykładni rozszerzającej i wykroczenie poza granice powiatu Ostrów Mazowiecka wyznaczone po wojnie. W zaistniałej sytuacji tytuł tomu mógłby zostać
sformułowany inaczej - np. Ziemia Ostrowska w pierwszej dekadzie rządów komunistycznych lub Pierwsza dekada rządów komunistycznych w regionie Puszczy Białej. Byłoby to uzasadnione tym bardziej, że działalność ostrowskich struktur AK - AKO, Zrzeszenia WiN, a także NZW obejmowała teren wszystkich sąsiednich powiatów. Skoro jednak cykl wydawniczy "Mazowsze i Podlasie w ogniu 1944 - 1956" prowadzony jest w ujęciu powiatowym, pozostaliśmy przy tytule odwołującym się do powiatu Ostrów Mazowiecka, mimo iż treść niektórych artykułów, zwłaszcza tekstu dotyczącego podziemia niepodległościowego (a także Straty osobowe powiatu Ostrów Mazowiecka w latach 1944 - 1954 oraz Kalendarium akcji zbrojnych podziemia niepodległościowego na terenie powiatu Ostrów Mazowiecka w latach 1945 - 1954), dotyczyć będzie wydarzeń, do jakich doszło w powiatach sąsiednich: Ostrołęka, Zambrów, Wysokie Mazowieckie, Pułtusk, Radzymin i Węgrów."
Kazimierz Krajewski:
"Do 1 kwietnia 1939r. powiat ostrowski wchodził w skład województwa białostockiego, następnie zaś został włączony do województwa warszawskiego. Tworzyło go 13 jednostek administracyjnych: 2 miasta - Ostrów Mazowiecka i Brok - oraz 11 gmin wiejskich - Andrzejewo, Boguty, Brańszczyk, Długosiodło, Jasienica, Nur, Małkinia, Poręba, Szulborze - Koty, Wąsewo, Zaręby Kościelne. W początkowym okresie wojny, do czerwca 1941r., teren powiatu przedzieliła sztuczna granica pomiędzy stworzonym przez okupacyjne władze niemieckie Generalnym Gubernatorstwem a terenami okupowanymi przez Związek Sowiecki. Po stronie okupacji sowieckiej pozostała północno - wschodnia część powiatu (gminy Andrzejewo, Boguty, Jasienica, Nur, Szulborze - Koty, Zaręby Kościelne). Gminy Czerwin i część gminy Goworowo, które będą nas interesować ze względu na organizacyjną przynależność do Obwodu ZWZ - AK Ostrów Mazowiecka, włączono bezpośrednio do Rzeszy (Rejencja Ciechanów w obrębie Prus Wschodnich). Granica pomiędzy strefami objętymi okupacją niemiecką i sowiecką przebiegała dosłownie tuż pod Ostrowią Mazowiecką. W utworzonym przez niemieckie władze okupacyjne powiecie ostrowskim, wchodzącym w skład dystryktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa, znalazły się miasta Ostrów Mazowiecka i Brok oraz gminy Brańszczyk, Długosiodło (częściowo), Małkinia, Poręba i Wiśniewo, a w Rejencji Ciechanów - miasto i gmina Wyszków, gminy Czerwin i Goworowo oraz gmina Somianka (ta ostatnia z powiatu Pułtusk). Po wybuchu wojny niemiecko - sowieckiej na dawną granicę niemiecko - sowiecką nałożyła się granica pomiędzy stworzonym przez Niemców Okręgiem Białystok (Bezirk Białystok - podlegający gauleiterowi Prus Wschodnich), obejmującym większość terenów przedwojennego województwa białostockiego, a Generalnym Gubernatorstwem. Wspomniane wyżej gminy znajdujące się w latach 1939 - 1941 w sferze okupacji sowieckiej zostały wówczas włączone do Bezirk Białystok. Pozostałe jednostki administracyjne powiatu należały do Generalnego Gubernatorstwa (w Ostrowi Mazowieckiej znajdowała się siedziba starostwa powiatowego).
Po przetoczeniu się działań wojennych władze administracyjne powołane przez PKWN odtworzyły powiat Ostrów Mazowiecka w przedwojennym kształcie. W 1975r. powiat przestał istnieć, włączony do województwa warszawskiego. Przywrócono go podczas reformy administracyjnej w roku 1999. Obecnie w skład powiatu Ostrów Mazowiecka wchodzą miasta Ostrów Mazowiecka i Brok (ten ostatni jako gmina miejsko - wiejska), Andrzejewo, Boguty - Pianki, Małkinia Górna, Nur, Ostrów Mazowiecka, Stary Lubotyń, Szulborze Wielkie i Zaręby Kościelne. Należy zaznaczyć, że w 1954r. powołany został nowy powiat Wyszków, do którego z powiatu ostrowskiego weszły gromady (utworzone w 1954r. w miejsce gmin): Białebłoto - Kobyla, Blochy, Bosewo Stare, Brańszczyk, Budy Nowe, Chrzcianka Włościańska [sic! powinno być "Chrzczanka Włościańska"), Dalekie, Długosiodło i Trzcianka. W 1975r. teren powiatu wyszkowskiego włączono do województwa ostrołęckiego. Po reformie administracyjnej z 1999r. w województwie mazowieckim przywrócono powiat wyszkowski (miasto Wyszków, gminy wiejskie Brańszczyk, Długosiodło, Rząśnik, Somianka, Zabrodzie)."
