600-lecie nadania Łomży praw miejskich.

Jednym z najważniejszych miejsc w Łomży, jest Wzgórze św. Wawrzyńca. Tam zaczęła się historia tego miasta. Tam znajdował się kościół wybudowany około roku 1000, staraniem św. Brunona z Kwerfurtu, patrona obecnej diecezji łomżyńskiej, który zginął śmiercią męczeńską w okolicy Wizny. Być może kościół wybudowany przez świętego męczennika, był pierwszą tego typu budowlą w tej części historycznego Mazowsza. Dzisiaj, to tereny Starej Łomży.

Na sąsiedniej, dużej skarpie, która nazywana jest Górą królowej Bony, nad rzeką Narew pierwsi osadnicy urządzili sobie grodzisko. Biorąc pod uwagę naturalne ukształtowanie terenu i walory przyrodnicze okolicy, było to świetne miejsce do obrony przed ewentualnymi napastnikami. Tych, we wczesnym średniowieczu nie brakowało.

Rozbita dzielnicowo Rzeczpospolita była pod wieloma względami tworem niewydolnym. Z trudem opierała się agresywnej polityce państw ościennych. Głównym zagrożeniem ówczesnych czasów byli Niemcy. A to pod postacią rycerskiego zakonu, zwanego Krzyżakami, a to Brandenburczycy, czy zniemczeni Czesi. O Cesarstwie Niemieckim nie zapominając. Do tego zwolennicy niemieckiego stylu bycia, życia i polityki – członkowie duchowieństwa (np. bp Muskata) i zamożni mieszczanie.

Na szczęście był jeszcze waleczny i uparty książę Władysław później nazwany Łokietkiem, który w 1320r. został królem. Dużym wyzwaniem dla Łokietka była walka o Kraków. Tę, tak ważną dla dziejów Polski dzielnicę Przemysł II oddał bez walki, na rzecz Wacława II Czeskiego. Książę Władysław postanowił ją odzyskać, co poskutkowało silną koalicją wrogich stronnictw. Ks. Władysław, po nieudanej kampanii musiał zrzec się Krakowa, a przy okazji stracił Sandomierszczyznę i musiał złożyć ks. Wacławowi hołd. Nie zamierzał jednak odejść ze spuszczoną głową. Poparł (1295r.) kandydaturę sprzymierzonego z nim księcia Przemysła na króla Polski. Odpowiedzią Brandenburczyków było zamordowanie Przemysła II. Dobrym następstwem zbrodniczego czynu, był wzrost świadomości narodowej i powszechna nienawiść do Niemców, którzy się go dopuścili. Wspaniale wykorzystał sytuację książę Władysław. Opanował Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie. Wrogowie jednak nie odpuścili i niebawem musiał uciekać z kraju. Kiedy zmarł Wacław II, a w Czechach powstał zamęt, wykorzystał to ks. Władysław i powrócił do Polski, opanowując Małopolskę z Krakowem. Tym razem to Czesi musieli klęknąć przed Władysławem. Nie był to koniec problemów księcia Władysława, ale w szybkim czasie uporał się z większymi problemami i zasiadł na tronie w styczniu 1320r., jako król Władysław Łokietek. Niewątpliwą zasługą Łokietka było dążenie do zjednoczenie rozbitej na dzielnice Rzeczpospolitej i polityka wymierzona przeciwko Niemcom. Politykę tę realizował później król Kazimierz. Jak mu to wychodziło? Ano, otrzymał przydomek „Wielki”, więc chyba nie najgorzej. Król, wzorem swojego ojca wspierał osadnictwo i jedność Polski, jako pewnego, silnego monolitu.

Początki istnienia Łomży związane są z kasztelanią Nowogrodzką. W roku 1379, książę Siemowit III podzielił swoje księstwo między synów i Nowogród oraz Ostrołękę przekazał pod władanie Janusza I, którego możemy uznać za głównego organizatora ziemi łomżyńskiej, opartej na mieście Łomża.

Pierwsze wzmianki o wsi Stara Łomża, która istniała obok nowej osady, mamy już z roku 1410. Z kolei w 1429 roku, istniejącą w Starej Łomży kaplicę św. Piotra uposaża książę Janusz I w 6 morgów ziemi, przeznaczonej na łąki i ogrody. Z tym, że w roku 1410 parafia została przeniesiona z wioski Stara Łomża do oddalonej o kilka kilometrów Łomży. Czyli powstał już w Łomży nowy kościół.

Terytorium łomżyńskiego grodziska dość szybko się powiększało, bo w roku 1436, przy zapisie dotyczącym księżnej Anny obok Nowogrodu i Warszawy, wymieniono również Łomżę. Łomża szybko goniła Nowogród. Książę Janusz I nadał jej prawa miejskie w czerwcu 1418r i odtąd miasto wyrastało do rangi ważnego centrum gospodarczego i sądowego. W roku 1447, za rządów księcia Bolesława IV Łomża otrzymała kolejne przywileje książęce, a jej prawa zrównały się z tymi z Nowogrodu. Czego dowiadujemy się z lektury Metryki Książęcej. Łomża jest już wtedy miastem większym od Nowogrodu, ale w dokumentach na pierwszym miejscu wymieniany jest właśnie Nowogród. Aż do 1481 roku, kiedy zapis w takim zestawieniu mamy w dokumencie księcia Janusza II, który wprowadził pewne ulgi dla mieszkańców „terrarum et districtuum seu territorium Nowogrodyensis, Lomzensis, Makowyensis, Roszanensis et Ostralanka.” Później wiodąca rola Nowogrodu w regionie powoli zanika. Zanika też kasztelania, jako rodzaj podziału terytorialnego.

Janusz II był przez współczesnych sobie oceniany, jako bardzo dobry gospodarz. Świadczy o tym między innymi fakt, że po śmierci Bolesława V, który panował nad ziemią warszawską, jego poddani zapragnęli mieć za pana księcia Janusza II, a nie najstarszego z braci Konrada III. To właśnie Konrad III objął panowanie nad ziemią łomżyńską po śmierci Janusza II. Po nim przez kilka lat rządziła księżna Anna. Prawowitymi spadkobiercami władzy byli małoletni książęta Stanisław i Janusz III, którzy po dojściu do odpowiedniego wieku objęli władzę nie dzieląc ziemi między siebie. Po śmierci ks. Stanisława, pełnię władzy przejął Janusz III, a kiedy i on zmarł, rządy objęła księżniczka Anna. Nie na długo jednak, bo w 1526 roku ziemia łomżyńska, wraz z całym Mazowszem weszła w skład Korony i znalazła się pod panowaniem króla Zygmunta Starego. W skład ziemi łomżyńskiej wchodziły „powiaty”: Nowogród, Łomża, Kolno, Ostrołęka, Zambrów. Stanowiły one północną część dystryktu (districtus) warszawskiego.

Od roku 1443 ziemia łomżyńska należała do archidiakonatu pułtuskiego. W Łomży rezydował dziekan, a dekanat od 1520r. obejmował 20 parafii. W mieście rezydował sąd konsystorski, a jednym z jego magistrów był Jan z Karniewa. Wraz z organizacją kościelną rozwijało się również szkolnictwo. Około roku 1470 bakałarzem szkoły łomżyńskiej był niejaki Stanisław. Uczniowie przeważnie pochodzili z najbliższej okolicy, ale z dokumentów wiemy, że zdarzali się również z innych ziem.

Przełom wieków XV/XVI, to okres największego rozkwitu Łomży. „W roku 1453 i 1455, kiedy to ziemią łomżyńską władał książę Bolesław IV, a stosunki polsko – krzyżackie były napięte i groził wybuch wojny trzynastoletniej, spotykamy wzmianki o wznoszeniu w Łomży zamku: pro edificacione castri Lomzensis, pro edificio castri Lomzensis. Wprawdzie wyrażenie pro edificacione i pro edificio nie przesądzałoby samo prze się sprawy, czy chodziło o budowanie nowego zamku, czy też o roboty budowlane na zamku istniejącym, jednak brak wzmianek wcześniejszych, a pojawienie się aż dwóch zapisek pochodzących z dwóch kolejnych lat, zwiększa znacznie prawdopodobieństwo, że dopiero w tym czasie ta budowa powstała. O istnieniu zamku mamy jeszcze ostatnią wzmiankę z roku 1470, kiedy to książę nadaje Mikołajowi Podrazie z Łomży ogród należący ad curiam et fortalicium Lomzense. Jest to jedyna wzmianka wymieniająca jednocześnie dwór i zamek, jeśli nie jest to nieudolne sformułowanie pisarza, który mógł chcieć powiedzieć: dwór czyli fortalicium, lub dwór z obwarowaniami. Zaś już w roku 1478 mamy wzmiankę tylko o dworze książęcym, który odkupił książe Janusz II od Jana, wójta Łomżycy i siostry jego Małgorzaty, dzieci Stanisława Łomżycy. Wzmianka wymienia cały źreb dworu, albo siedlisko z ogródkiem i sadem naprzeciwko kościołą.” (prof. Wolff).

Tak po krótce przedstawiają się początki Łomży. Z okazji 600 rocznicy nadania miastu praw miejskich, wypada życzyć Łomżyniakom jak najlepszego rozkwitu Łomży i jak najmniej (najlepiej w ogóle) niszczących potopów szwedzkich w najbliższej historii, którą wspólnie tworzymy. Cytując: by „słynęło miasto handlem, zalecało się pięknemi budynki, zamożnością mieszkańców i we wszystko ku wygodzie i uprzyjemnieniu życia obfitowało” jak niegdyś bywało. Oby Polska Łomżą stała.

Źródła:

- „Ziemia łomżyńska w średniowieczu”, A. Wolff

- „Historia polityczna Polski.”, R. Patlewicz

- www.stareplanymiast.pl

- www.lomza.pl

- www.historialomzy.pl