Muzeum Zbrojownia w Liwie
Janusz I był jednym z tych książąt mazowieckich, których bardzo dobrze wspominają historyczne dzieje. Jego sarkofag znajduje się w krypcie pod Archikatedrą św. Jana w Warszawie. W wielu miastach, w tym w Łomży ma ulicę nazwaną swoim imieniem. Jedna z łomżyńskich szkół obrała sobie księcia za patrona. Ulice im. ks. Janusza zwanego „Starszym” znajdują się w takich miastach jak Warszawa, Ciechanów, Przasnysz, Sochaczew, Ostrołęka… Mimo licznych odniesień do osoby księcia, pozostaje on postacią mało znaną wśród ogółu społeczeństwa.
Janusz I Starszy urodził się około roku 1346, a zmarł w grudniu 1429 r. Od 1381 roku był księciem na Warszawie, Nurze, Łomży, Ciechanowie, Zakroczymiu i Liwie. Nazwy tych miejscowości zarysowują pewien obszar posiadania i władztwa księcia. Trzeba przyznać, że książę Janusz władał ręką silną. Umiejętnie zawierał sojusze i wiedział z kim należy współpracować żeby nie popaść w niełaskę, czy większy konflikt. Jednocześnie nie cofał się przed twardymi warunkami współpracy z litewskim księciem Witoldem, którego znamy z okresu bitwy pod Grunwaldem. Nie wahał się obrażać publicznie księcia Witolda, który nie był też w dobrych stosunkach z Władysławem Jagiełłą. W roku 1390, kosztem Witolda Władysław nadał księciu Januszowi ziemie podlaskie z Drohiczynem, Mielnikiem, Bielskiem Podlaskim i Surażem.
Również książę Janusz I był uczestnikiem słynnej batalii grunwaldzkiej. Rok wcześniej komtur krzyżacki z Ostródy i komtur Brandenburga najechali na ziemie książęce, dlatego książę nie miał większych dylematów, po której stronie opowiedzieć się w trakcie wojny. Dzięki zaangażowaniu w bitwie pod Grunwaldem, otrzymał od króla Jagiełły zamki w Nidzicy, Ostródzie i Olsztynie.
Janusz I Starszy podpisał prawa lokacyjne dla wielu miast, m.in. dla: Czerska (1383 r.), Ciechanowa (1400 r.), Różana (1403 r.), Drohiczyna (1408 r.), Łomży (1418 r.), Ostrołęki (1427 r.).
Oprócz zamków, które otrzymał w królewskim nadaniu ks. Janusz I starał się wzmocnić granice swojego księstwa budując kolejne fortyfikacje. Między innym nakazał wybudować zamek w Warszawie, który później rozrósł się i dzisiaj stanowi najstarszą część Zamku Królewskiego.
Jeden z zamków księcia Janusza I Starszego wybudowany został na bagnach Liwca – rzeki, która była linią przygraniczną Mazowsza i Litwy. Książę nie dożył końca budowy, a ponieważ jego synowie też już nie żyli, władzę po nim przejął jego wnuk Bolesław IV. Fortyfikacja nie osiągnęła pierwotnego założenia; była dużo skromniejsza niż zakładano. Nie wybudowano np. wieży, a na jej miejsce powstała zwykła brama z mostem zwodzonym. Mury zamkowe osiągnęły wysokość sześciu metrów.
Zamek został rozbudowany w potrzebie chwili. W XVI wieku wzmogły się najazdy tatarskie i księżna Anna z Radziwiłłów, która sprawowała władzę nad ziemią warszawską, ciechanowską, łomżyńską i nowogrodzką w imieniu swoich synów (Stanisława i Janusza) powzięła decyzję o rozbudowie fortyfikacji przygranicznych. Mury zamkowe poszybowały w górę do około dwunastu metrów, podwyższono basztę i przebudowano bramę wjazdową.
Wraz ze śmiercią ostatnich książąt mazowieckich (Janusza III i Stanisława) Mazowsze zostało włączone do Korony (1526 r.). Księżna już wtedy nie żyła, ale Liw pozostał aż do 1537 r. ostatnim skrawkiem należącym do dynastii Piastów.
Kolejnej przebudowy zamku dokonano za czasów Bony Sforzy.
www.liw-zamek.pl:
Oryginalnym, nigdzie indziej niespotykanym elementem układu przestrzennego zamku w Liwie był tzw. Przygródek. Inwentarze z 1549 i 1570 r. podają listę tworzących go budynków (od strony miasta): brama, brama wielka, stajenka na 3 konie, domek, stajnia wielka (na 40 koni), piekarnia, dom grodzki, dom wielki, kuchnia, nowa kuchnia, domek, domek stary, szpitalik, siedzenie letnie. Budynki Przygródka postawione w całości lub częściowo na palach to obiekty o charakterze militarnym (dwie ufortyfikowane bramy, prochownia); administracyjnym (dom grodzki służący do posiedzeń sądów ziemi liwskiej, domek pisarza) i gospodarczym (kuźnia, kuchnie, składy żywości, stajnie, młyn) i „socjalnym”: siedzenie letnie (rodzaj werandy) i szpitalik.
W czasie najazdów szwedzkich zamek był dwukrotnie spalony i popadł w ruinę. Starosta liwski Tadeusz Grabianka w roku 1782 dobudował do zamku dworek w stylu barokowym, a część zburzonego zamku przeznaczył na pomieszczenia archiwum. Dworek niestety spłonął po kilkudziesięciu latach użytkowania.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zaczęto odbudowę zamku i przywrócenie mu pewnych walorów fortyfikacyjnych. Niestety czasy wojenne i związane z nimi problemy finansowe nie sprzyjały odbudowie. Do tego niemiecka administracja okupacyjna nakazała rozebrać ruinę, a budulec przeznaczyć na budowę obozu w Treblince. Pomysłodawcą projektu był członek SS nazwiskiem Gramß. Na szczęście archeolog Otto Warpechowski zdołał przekonać starostę E. Gramßa, że jest to zamek budowany przez Krzyżaków i należy zachować go, jako dziedzictwo niemieckie. Odbudowa zamku rozpoczęła się więc na koszt III Rzeszy Niemieckiej. Z czasem Niemcy zorientowali się, że Warpechowski odrobinkę podkoloryzował historię zamku i archeolog musiał się ukrywać. Zginął w 1945 r. jako żołnierz wcielony do 2. Armii WP.
Niemcy tak bardzo dali się zmanipulować, że w wydanym w 1943 r. przewodniku opisali zamek liwski jako krzyżacki. Jego autorem był Karl Baedeker, a tytuł to „Das Generalgouvernement”. Oto stosowny fragment:
Droga do Warszawy (…) prowadzi z Węgrowa najpierw na południowy zachód od doliny Liwca, którą następnie przekraczamy – 4 km Liw, na lewym brzegu Liwca rynek, dawniej małe miasteczko; na wzgórzu pozostałości zamku krzyżackiego z XIV wieku, który odrestaurowano w XV wieku. W XIX w. przebudowany na zamek, zniszczony przez Szwedów w 1703 r. (zachowała się okazała gotycka, ceglana wieża z krenelażem).
Prace renowacyjne udało się ukończyć w roku 1961, a w 1963 r., czyli sześćdziesiąt lat temu w zamku w Liwie powstało muzeum, które funkcjonuje do dzisiaj pod nazwą: Muzeum Zbrojownia na Zamku w Liwie. Pierwsze eksponaty przyjechały z Krakowa, a podarowało je Muzeum Historyczne Miasta Krakowa.
Zamek w Liwie to nie tylko sale muzealne, ale też centrum kultury na całą okolicę. Odbywają się tutaj koncerty, festiwale i, jak na zamek przystało turnieje rycerskie. Tegoroczny XX Turniej Rycerski o Pierścień Księżnej Anny (19. VIII 2023 r.) przyciągnął około sześć tysięcy uczestników. Była średniowieczna muzyka, swojskie jadło i walki rycerskie. Były też pokazy ptaków drapieżnych i stoiska płatnerzy, garncarzy… Moc atrakcji dla każdego, a na koniec spektakularne walki w blasku pochodni i pokazy Teatru Ognia „Bohema” utrzymane w klimacie kozackim. Każda wizyta w Liwie, to prawdziwa przyjemność.
