Pomnik Zjednoczenia Ziem Polskich
1. lipca 1928 roku, podczas uroczystości poświęcenia nowych statków dla polskiej floty, w Gdyni powołano Komitet Budowy Pomnika „Zjednoczenia Ziem Polskich”. Pomnik miał być gotowy na dziesiątą rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości i stanąć na południowym molo. W konkursie na projekt pomnika wzięło udział 76. projektantów, których tożsamości nie
ujawniano przed wybraniem najlepszych prac konkursowych. Niektóre projekty nie uzyskały niczyjej aprobaty, inne przypadły do gustu tylko pojedynczym członkom komisji. W wyniku dyskusji wybrano dwie pierwszorzędne prace, które nagrodzono kwotą 12 500 zł i jedną 7 500 zł. Kiedy otwarte zostały koperty, okazało się, że autorami prac nr. 31 i nr. 15 są inżynier architekt Jan Łukasik (nr. 31) i inż. arch. Stanisław Marzyński (nr. 15). Drugie miejsce zajęła praca inż. Jana Golińskiego (nr. 27). Trzecia z wyróżnionych prac była zbiorowego autorstwa inż. architektów Jana Klimaszewskiego, Tadeusza Rytarowskiego i Leona Marka Suzina. Sąd Konkursowy stanowili: Minister Eugeniusz Kwiatkowski, prof. dr. Kazimierz Bartel, prof. Adolf Szyszko-Bohusz, prof. Tadeusz Breyer, dyr. Bronisław Gembaszewski, prof. Wojciech Jastrzębowski, prof. Zdzisław Mączeński, prof. Witold Minikiewicz, dyr. Teodozy Nosowicz, prof. Czesław Przybylski, prof. Ferdynand Ruszczyc, prof. Władysław Skoczylas, prof. Karol Tichy, red. Czesław Peche. W protokole sędziowskim zapisano m.in.:
Postanowiono zwrócić koszty wykonania modeli autorom prac nr. nr. 10, 11, 27, 52 i 61. Postanowiono wystawić na widok publiczny wszystkie nadesłane prace w Sali rzeźby w Politechnice Warszawskiej przez tydzień.
Projekty nagrodzone i wyróżnione wystawić w Instytucie Propagandy Sztuki w kamienicy Baryczków.
Postanowiono wystąpić z wnioskiem do Komitetu Budowy Pomnika, ażeby Komitet zaprosił autorów prac nagrodzonych i wyróżnionych do zamkniętego konkursu i tą drogą uzyskał projekt definitywny. Wysoki poziom tych prac daje gwarancję dobrego rezultatu.
O znaczeniu pomnika i detalach z nim związanych czytamy w programie konkursowym:
W wykonaniu powziętej w dniu i lipca 1928 r. uchwały Komitet Budowy Pomnika ,,Zjednoczenia Ziem Polskich” w Gdyni ogłasza konkurs na projekt pomnika w porcie Gdyńskim. Pomnik ten, który będzie wzniesiony z dobrowolnych ofiar publicznych, ma być uczczeniem chwalebnej pamiątki dziesięciolecia odrodzenia Państwa Polskiego i zjednoczenia ziem Jego i wód oraz znakiem tężyzny i świetności Narodu Polskiego. Nie ma być on jednak ani symbolem chwały z powodu odzyskania dostępu do morza, ani dumnem stwierdzeniem faktu dotychczasowych powodzeń naszej pracy i polityki morskiej. Nic ma to być zatem pomnik przeszłości, lecz pomnik przyszłości. Ma to być symbol obowiązku naszego i pokoleń następnych, rozwijania twórczej pracy na polskiem wybrzeżu—stwierdzenie, iż niema Zjednoczonej Polski bez własnego, nieskrępowanego dostępu do Bałtyku. Jako czynnik, nadający Gdyni charakter miasta i portu polskiego, powinien stanowić charakterystyczny akcent w wyglądzie portu.
Pomimo wsparcia finansowego ze strony Polaków z USA i wielu osób i instytucji zaangażowanych w projekt, nie udało się zebrać wystarczającej ilości pieniędzy, aby go zrealizować.
Próbę wystawienia monumentu podjęto ponownie w roku 1937, ale plan postawienia symbolicznego, czterdziestometrowego obelisku został zaniechany w roku 1939, z powodu wybuchu wojny.
Jednym z architektów, który stanął do konkursu ze swoją pracą był Jan Goliński, rzeźbiarz i plastyk z Warszawy. Projekt Golińskiego przypominał ogromną latarnię morską z regularnie umiejscowionymi balkonami. Zwieńczenie monumentu stanowiła figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Sama wieża nigdy nie powstała, ale inżynier Goliński wiele lat później wykonał figurkę, która miała ją wieńczyć.
W 1936 roku w Babicach koło Warszawy ukończono osiedle pracowników służby łączności, które na cześć ministra Poczt i Telegrafów Ignacego Augusta Boernera, nazwano Boernerowo. Obok kaplicy pod wezwaniem Matki Boskiej Ostrobramskiej wyeksponowano wówczas figurkę zaprojektowaną przez inż. Golińskiego na okoliczność konkursu dotyczącego Pomnika „Zjednoczenia Ziem Polskich”, aczkolwiek w nieco zmienionej formie. Figura została odlana z brązu w roku 1933 w Pabianickiej Szkole Rzemieślniczo-Przemysłowej. Matka Boska z Dzieciątkiem stanęła na cokole obłożonym płytami z polskiego piaskowca, wykonanym w formie przypominającej kadłub okrętu (obłe kształty i relingi).
Figura przetrwała czasy wojny, a w roku 1949 u jej podnóża umieszczono kamień pamiątkowy przetransportowany w to miejsce z terenu lotniska Warszawa-Babice. Kamień upamiętnia walki powstańcze z roku 1944. W latach 90-tych umiejscowiono tu także tablicę poświęconą Obwodowi Armii Krajowej „Żywiciel”.
9. sierpnia 2017 roku obiekt został wpisany do rejestru zabytków (decyzja nr. 1020/2017).
Źródła informacji:
- „Program i warunki konkursu na projekt pomnika „Zjednoczenia Ziem Polskich” w Gdyni, 1930 r.
- „Architektura i budownictwo”, nr. 5-6 z 1931 r.
- www.gdanskstrefa.com
- tablica informacyjna przy Figurze.
