Muzeum Pierwszych Piastów

Ostrów Lednicki

     Muzeum Pierwszych Piastów powołano w roku 1969. Wówczas funkcjonowało pod nazwą Muzeum Początków Państwa Polskiego. Już sama nazwa sugerowała, że mamy do czynienia z miejscem, gdzie miało swój początek Państwo Polskie. Pierwszym dyrektorem placówki został człowiek, który był pasjonatem i wielkim propagatorem Ostrowa Lednickiego, historyk sztuki Jerzy Łomnicki.

Ostrów Lednicki, palatium

    Od 1974 r. muzeum zaczęło funkcjonować pod nazwą Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. Cztery lata później nad znajdującą się na wyspie ruinką wybudowano zadaszenie. Rozrastał się też Wielkopolski Park Etnograficzny w Dziekanowicach, który obecnie jest jednym z największych i najpiękniejszych skansenów w kraju.

    Owa „ruinka”, o której wspomniałem to pozostałości przedromańskiego palatium – kamiennej budowli o założeniu pałacowo-sakralnym. Była to pierwsza rezydencja Piastów, pierwszych władców kraju, który dzisiaj nazywamy Polską. Znajdowała się tam między innymi kaplica i izba pałacowa. Największe pomieszczenie było aulą, a całość stanowi dzisiaj najlepiej zachowane palatium na terytorium RP.

Rekonstrukcja obwarowań.

    Jedna z tablic informacyjnych na miejscu zawiera tekst:

    Pałacowa kaplica (…) zbudowana została na planie krzyża równoramiennego – greckiego, z ramionami połączonymi ćwierćkolistymi obejściami. Jest to tzw. oktogon krzyżowy, stanowiący nawiązanie do dwóch symboli chrześcijaństwa: męki i zmartwychwstania Chrystusa. Otynkowane ściany mogły być zdobione malunkami, dodatkowo podkreślającymi wyjątkowy charakter kaplicy. Po wschodniej stronie zamknięta była półkolista absydą. W posadzce południowego i północnego ramienia znajdowały się początkowo płytkie (ok. 10-30 cm głębokości), półkrzyżowe zagłębienia, które interpretowane są jako baseny chrzcielne. Nawiązują one do wzorów z południa Europy: Paros, Rawenna, Stobi. Baseny lednickie to jedyne tego typu baseny chrzcielne, znane z terenów Słowiańszczyzny Środkowej. Za baptyzmalnym charakterem kaplicy przemawia dodatkowo studnia, umieszczona w jej południowo-zachodniej części. Mogła być z niej czerpana woda, używana w trakcie obrzędu chrztu.

Fragment obwarowań.

    Kiedy siedzibę władcy przeniesiono do Gniezna, wyspa znacznie straciła na statusie, a z czasem wszystko legło w gruzach. Kronikarz Jan Długosz pisał:

Kopia basenu chrzcielnego.

    Lednica, znaczne jezioro w Wielkopolsce, położone koło miasteczka Pobiedziska, niemałą mające wyspę, na której, jak starzy wspominają raczej, aniżeli przekazują pismem, była ongiś ufundowana gnieźnieńska katedra metropolitalna (co też ruiny i szczątki murów potwierdzają), z biegiem zaś czasu dla trudności dostępu przeniesiona do Gniezna.

Prom na wyspę.

    Tak więc już w XV wieku na wyspie była tylko ruina pałacu. Tak też jest do tej pory. Oprócz niewielkich zabudowań drewnianych, dla zwiedzających dostępne są zabytkowe pozostałości po pierwszych władcach z linii Piastów. Co prawda dokładnej lokalizacji miejsca chrztu Polski nie znamy, a badacze wskazują m.in. na Gniezno, Poznań, a nawet Ratyzbonę i Pragę, ale przyjmujemy, że szereg bardzo rzetelnych dowodów wskazywać może właśnie na wyspę na jeziorze Lednickim. Być może to właśnie tutaj, jak pisał w XIII w. Gall Anonim „książę polski Mieszko dostąpił łaski chrztu za sprawą wiernej żony”.

Ostrów Lednicki.

     To właśnie na Ostrowie Lednickim, w wyniku badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych w latach 1988-89 odkryte zostały baseny chrzcielne. Naukowcy podjęli różnorakie badania, których wyniki przybliżyły nas do poznania prawdy o początkach królestwa i wejścia państwa Piastów w krąg cywilizacji europejskiej. Otóż stwierdzono, że kaplica i baseny służące do chrztu istniały jeszcze przed oficjalnym przyjęciem chrztu (966 rok) przez Mieszka I. Domniemuje się, że właśnie w tej książęcej siedzibie władca i jego dworzanie przyjęli chrzest, a za nimi także poddani. Chociaż pogańskie zwyczaje na długo jeszcze pozostały w codziennym życiu Polaków, to tak rodził się jeden z narodów chrześcijańskich. Warto zauważyć, że słowo „naród” ma swoją podstawę słowotwórczą właśnie w „narodzinach” – „narodzić się”.  Słowo to ma genezę prasłowiańską, a podstawę etymologiczną stanowi czasownik „na-roditi” (urodzić, narodzić). Stąd też później słowo „rodzina”, które wskazuje na powołanie do potomstwa, a dalej, pod wpływem łaciny „narodowość”, czyli „nacja” i „nacjonalizm” (umiłowanie wspólnoty ludzkiej, która ma wspólne pochodzenie, kulturę, historię… Czasami przeradzający się w szowinizm, czego nie chcą, albo nie potrafią zrozumieć środowiska lewicowe potępiające z marszu każdy nacjonalizm).

Dwór w Dziekanowicach.

    W roku 1986 w Dziekanowicach odtworzono zabudowania dworskie ze Studzieńca. Tam znalazło później swoją siedzibę lednickie muzeum, które prowadziło jednocześnie badania nad historią pierwszych Piastów i poszerzało terytorium ziem podległych placówce. Dużo pracy włożono w przygotowanie ogólnopolskich uroczystości związanych z 1000. rocznicą śmierci księcia Mieszka I.

Wejście do grodu w Grzybowie.

    W latach 90-tych częścią muzeum stały się także grody w Grzybowie i Gieczu. Pierwszy niezbyt interesujący jeśli chodzi o zapatrywania przeciętnego turysty, natomiast na terenie drugiego odkryto pozostałości po wczesnoromańskim kościele pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela. Szczególnie interesująca okazała się krypta relikwiarzowa i resztki wieży.

    W roku 2002 prowadzono badania na podgrodziu lednickim. Odnaleziono wiele pozostałości po zabudowaniach drewnianych oraz fragmenty umocnień brzegowych. W latach późniejszych, w wyniku prac wykopaliskowych odkryto relikty drugiego mostu, prowadzącego na wyspę z miejscowości Rybitwy.

Rekonstrukcja umocnień.

    Najcenniejszym przedmiotem, związanym z przyjęciem chrześcijaństwa i bezpośrednio związanym z Ostrowem Lednickim jest pozłacana stauroteka. Jest to mały relikwiarz przeznaczony na jedną z najcenniejszych relikwii – fragment krzyża, na którym zawisł Chrystus Jezus. Przedmiot ma kształt krzyża i oprawiony jest w czarny bursztyn (gagat) i skórzany futerał. Na stronie muzeum możemy o tym przedmiocie przeczytać takie oto informacje:

    Relikwiarz ozdabiały 4 rozetki oraz wygrawerowany w języku greckim hierogram Chrystusa (litery XC na prawym ramieniu krzyża). Przypuszczamy, że znalezisko pierwotnie zawierało fragment takiej relikwii – jedną lub dwie drzazgi. Do naszych czasów zachował się jedynie niewielki wycinek tkaniny w którą zawinięta była część Krzyża.

Relikwiarz

    Mistrzowski styl warsztatowy znaleziska nawiązuje do najlepszych realizacji złotniczych z kręgu pracowni Cesarstwa Bizantyjskiego lub wschodniofrankijskiego/ottońskiego-bizantynizującego, gdzie wzory wschodnie były w ówczesnej epoce szczególnie silne. Przypuszcza się, że stauroteka stanowić mogła dar jaki otrzymał Bolesław Chrobry z rąk cesarza Ottona III, gdy ten w drodze do Gniezna zatrzymał się na Lednicy.

Muzeum Historii Polski, wystawa pt. „1025. Narodziny Królestwa”.

    Kopię relikwiarza możemy obejrzeć między innymi w Warszawie. W związku z tym, że w tym roku obchodzimy okrągłą rocznicę związaną z narodzinami Królestwa Polskiego (koronacja Bolesława Chrobrego w 1025 r.), w Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy niestety niewiele jest do zobaczenia. Część eksponatów została przewieziona do Warszawy i zasiliła wystawę w Muzeum Historii Polski pt. „1025. Narodziny Królestwa”.

    W nowym obiekcie muzealnym, niedaleko wyspy zobaczyć można wystawę pt. „Sześć-ścian przeszłości”, która „stanowi próbę odpowiedzi na pytanie związane z genezą i postrzeganiem skarbu”. Ciekawa, ale bardzo mała.

Fragment wystawy „Sześć-ścian przeszłości”.

    Jest tam jeszcze kilka makiet w ramach wystawy „Rezydencje IX – XII wieku”, a między nimi również ta przedstawiająca założenie pałacowo-sakralne z Ostrowa Lednickiego. Tam też znajdujemy wyjaśnienie słowa „palatium”:

Makieta w muzeum.

    Określenie rezydencji jako „palatium” wywodzi się od domu cesarza Augusta w Rzymie, wzniesionego na wzgórzu zwanym Palatyn. Od IX wieku posługiwano się tym terminem do opisu siedzib książąt, biskupów i arystokracji. Formy palatiów znanych w państwie Piastów, wcześniej rozwijały się w państwie Karola Wielkiego i Bizancjum, a od drugiej połowy X wieku również w niemieckim cesarstwie Ottonów (m.in. Zurych, Paderborn, Werla, Tilleda).

Nowa siedziba muzeum.

    To nie koniec tematyki związanej z tegoroczną rocznicą. Jeszcze do niej wrócimy.

Tomasz Z. (czerwiec 2025 r.)