Szulborze
Historia Szulborza sięga wieku XVI, a nawet i kilka wieków wcześniej…
Miejscowość wzięła swoją nazwę od nazwiska Alberta Szulborskiego herbu Mora. Postać ta odnotowana jest w „Actis terrestribus Drohiciensibus” z roku 1547, jako geometra z Drohiczyna (Albertus Szulborski).
Obszar, na którym założono miejscowość leżał na terenie niedawno utworzonego województwa podlaskiego (1520 r.) i było tu jeszcze dość ziemi, którą można by obdarować szlachtę. Ziemia nurska była jedną z dziesięciu na Mazowszu i składała się z trzech powiatów: kamienieckiego, nurskiego i ostrowskiego. Obszar historycznego Mazowsza sięga o wiele dalej niż moglibyśmy przypuszczać. Znalazła by się w jego granicach również Łomża.
Ziemia nurska była jedną z największych mazowieckich jednostek terytorialnych. Nur uzyskał prawa miejskie już w XIV wieku, a stolica ziemską i siedzibą starostwa stał się na początku XV w.
W zapiskach źródłowych, po łacinie nazwa miejscowości założonej przez szlachetnie urodzonego Alberta brzmiała: „Suliborzyno”, a jej granice zmieniały się z czasem. Aczkolwiek wzmianki o ziemiach należących do Szulborskich w tych stronach sięgają początków XV wieku. Mowa wtedy o obszarze między Grędzicami, Świerżami, Choromanami „prope Nur sitos”. Z roku 1519 pochodzi (nie pierwsza) wzmianka o pobliskiej wsi Leśniewo, na której udziały mieli Szulborscy.
Jedne z pierwszych związków małżeńskich dotyczących Szulborskich pochodzą z 1596 roku. Wówczas w parafii andrzejewskiej związek taki zawarł Jan Szulborski, a za Alberta Kowalowicza wyszła Helena Szulborska. W tym samym roku w Andrzejewie sporządzono akt urodzenia Wojciecha Szulborskiego. Dwa lata później urodziła się Zosia.
W roku 1795 nastąpił kolejny rozbiór Polski. Państwa ościenne podzieliły sobie terytorium Rzeczpospolitej między siebie, a dla Polaków rozpoczęła się długa droga w walce o niepodległość. Ziemia nurska podlegała okupantowi niemieckiemu i administracyjnie podlegała władzom w Ostrołęce. Obszar ten nazwany został przez Prusaków Prusami Nowowschodnimi.
Później, już na początku XIX wieku obszar Szulborza wszedł w skład ziem Księstwa Warszawskiego, które teoretycznie było tworem niepodległym, ale władcą Duche de Varsovie był król saski Bernard II (syn zmarłego w 1803 r. Jerzego I). Tak więc faktyczną władzę sprawowali Francuzi z cesarzem Napoleonem Bonaparte na czele. W roku 1815 na kongresie we Wiedniu Księstwo Warszawskie (formalnie Królestwo Polskie) podzielone zostało między Rosję, Prusy i Austrię. Rosjanie utworzyli Królestwo Polskie (Królestwo Kongresowe), które miało być „na wieczne czasy w ręce Najjaśniejszego Cesarza Wszechrosji” oddane. Tak się na szczęście nie stało.
W „Słowniku geograficznym Królestwa polskiego i innych krajów słowiańskich” (T. XII) z 1892 roku czytamy, że Szulborze jest okolicą szlachecką położoną nad rzeką Dębianką w powiecie ostrowskim. Należy do gminy Szulborze Koty i parafii w Zuzeli. Miejscowość gminna jest wioską włościańsko – szlachecką, w której są aż dwa domy zamieszkiwane przez 14 osób. Wnioskujemy więc, że jeden dom jest szlachecki, a drugi włościański.
Do gminy należy również wieś Szulborze Kozy. Tę także dzielą ze szlachtą włościanie. W drugiej połowie XIX wieku na wieś składało się sześć domów i trzydziestu siedmiu mieszkańców. Podstawą gminy było Szulborze Wielkie, należące zarówno do włościan jak i szlachty, ale był tam też folwark. Szulborze Wielkie zamieszkiwało ponad sto osób. W 1827 r. było tam 10 domów. Prawie połowę majątku stanowiły lasy, a pozostałe ziemie to grunty orne, pastwiska, łąki i nieużytki.
W roku 1866 na terenie gminy mieszkało 4604 osoby, w tej liczbie 63. Żydów. Sąd gminny znajdował się w Zarębach Kościelnych. W skład gminy weszła także okolica należąca do takich rodów jak Brulińscy, czy Godlewscy, czyli takie miejscowości jak: Brulino-Koski, Brulino-Lipskie, Brulino-Piwki, Brulino-Oprawczyki, Budziszewo-Kseksoły, Budziszewo-Śledziony, Godlewo-Cechny, Godlewo-Gorzejewo, Godlewo-Gudosze, Godlewo- Łuby, Godlewo-Mierniki, Godlewo-Milewek, Godlewo-Wielkie, Godlewo-Warsze, Gostkowo, Grędzice, Jabłonowo-Klacze, Janczewo-Wielkie, Kałęczyn, Kuleszki-Małe, Kuleszki-Wielkie, Leśniewo, Mianowo, Słup, Smolewo, Świerże-Panki, Świerże-Leśniewek, Świerże-Tworki, Żelazy-Brokowo, Zuzela.
Większość tych miejscowości należała do drobnej szlachty, zwanej „szaraczkową”.
Ciekawostką jest, że w Brulinie-Koskach (obecnie gm. Czyżew) jest cmentarz z okresu Wielkiej Wojny. W roku 1915 na Czyżew skierował swoje natarcie 4 Dywizja Piechoty Gwardii Pruskiej i 26 Dywizja Piechoty Grupy Armijnej gen. Maxa von Gallwitza. Część jego żołnierzy znalazła wieczny spoczynek w tej ziemi. Jednak większą ciekawostką jest to, że w Brulinie-Koskach odkryto „birytualne cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego”.
Badania z roku 1957 pozwoliły na umiejscowienie na tym obszarze dawnego osadnictwa. Na przełomie III/IV w. ery po Chrystusie powstało cmentarzysko, które pozostało prawdopodobnie po Gepidach wędrujących z Saksonii i Gotlandii. Jerzy Antoniewicz uzasadnił („Rocznik Mazowiecki”) obecność cmentarzyska w bardzo prosty sposób; „był to po prostu teren wymiany handlowej oraz szlak wielkich wędrówek plemion między dwiema akwenami, tzn. Bałtykiem i Morzem Czarnym, przy udziale różnych plemion, bodźców ekonomicznych i różnej skali zapotrzebowani dóbr materialnych u plemion mieszkających w tej strefie”.
Dr Andrzej Kempisty, który prowadził późniejsze badania zapisał, że miały one „charakter ratowniczy”:
Przebadano 1,25 ara wzdłuż wschodniej krawędzi piaśnicy, w której zlokalizowane było cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego, badane w latach 1956 – 1961. Rezultat tegorocznych badań był jednak negatywny. Odkryto tylko 22 jamy nowożytnej chronologii, nie natrafiono natomiast na obiekty z okresu rzymskiego. Dlatego uznano, że w ten sposób został definitywnie ustalony także wschodni zasięg cmentarza i nie postuluje się dalszych badań na tym stanowisku.
Oczywiście nie jest to jedyne cmentarzysko w okolicy. Wędrowne plemiona przemieszczały się tędy już wieki temu. Dobrze, że zostawiły po sobie trochę śladów. Już Gall zwany Anonimem wymienił główne grody Mazowsza: Płock, Raciąż, Sierpc, Ciechanów, Pułtusk, Nasielsk, Serock, Zakroczym, Wyszogród. Według dokumentu biskupstwa płockiego pod gród w Święcku podlegała Wrona, która później przekształciła się w Andrzejewo, a także, m.in. Nur, Gostkowo, Przeździecko, Czyżew. Szulborza jeszcze wówczas nie było, ale wymieniono w dokumencie Gostkowo i Leśniewo, które dzisiaj pozostają w tle o wiele większego Szulborza.
Okoliczna szlachta, jako potomkowie kwiatu rycerstwa polskiego stawali do walki podczas powstań narodowych. Podczas zrywu listopadowego z roku 1830 w okolicach Nura rozegrała się bitwa (maj 1831 r.) między wojskiem polskim pod dowództwem gen. hr. Łubieńskiego a armią feldmarszałka Dybicza.
Edmund Callier:
Na drodze do Tymianek dwa bataliony pułkownika Lewińskiego wytrzymały spokojnie aż do zmierzchu ogień bateryi rosyjskich i grenadyerów.
Generał Witt tymczasem, wziąwszy ze sobą całą dywyzyę kirasyerów Kabłukowa, brygadę ułanów i bateryę lekką, wcisnął się między las i strumień Laskowca. Obszedł tym sposobem bojowisko, ciągle zakryty w swoim marszu flankowym, aż stanął z zmierzchem pod Strękowem w poprzek Łubieńskiemu, prawem skrzydłem oparty o bagna i o las Żużelów [chodzi o lasy rozciągające się między Zuzelą a Szulborzem]. Szczęściem jeszcze, że bagna te wziąwszy już za brzeg Bugu, zostawił między sobą a rzeką wolną drogę Żużelów, przez którą cały korpus Łubieńskiego przecedzić się potrafił.
Prawe skrzydło polskich powstańców zostało rozbite pod Nurem i zmuszone do odwrotu w kierunku Ostrołęki. Pod Nurem poległo lub zostało rannych około 90 powstańców. O nieudolnym dowodzeniu gen. hr. Łubieńskiego pisał m.in. Bronisław Piętka, nauczyciel z okolicy Andrzejewa.
W połowie XIX wieku przez Szulborze wiodła świeżo wybudowana droga żelazna; linia kolejowa łącząca Warszawę z Petersburgiem. Miało to niebagatelne znaczenie podczas kolejnego dużego zrywu niepodległościowego. W roku 1863 wybuchło powstanie styczniowe. Wtedy też okoliczna szlachta i chłopi stanęli do walki o wolność. W okolicy miały miejsce jedne z największych bitew. Pod Nagoszewem, gdzie znajduje się mogiła poległych, oraz pod Kietlanką, przez którą także biegła linia kolejowa. Bitwa pod Kietlanką zakończyła się niepowodzeniem. W powszechnej opinii, powodem klęski, jak ujął to Bronisław Piętka było „nieoględne” osadzenie miejsca akcji.
Powstanie zakończyło się klęską. Na terenie północnego Mazowsza stoczono ok. 135 bitew (w całym kraju ok. 1000). Ostatnia z nich miała miejsce 8 III 1864r. pod Brokiem.
Represje popowstańcze uszczupliły majątek Szulborskich i innych rodów szlacheckich. Okupanci wprowadzili reformy, na mocy których zniesiona została pańszczyzna. Niedługo potem gmina Szulborze Koty znalazła się w obrębie powiatu ostrowskiego.
Rządy obcych mocarstw zakończyła Wielka Wojna, po której pozostały cmentarze wojenne. Jeden z nich znajduje się w pobliżu Janczewa Wielkiego i Godlewa-Gudoszy.
Po odzyskaniu niepodległości zarządzenia administracyjno-terytorialne ponownie uległy zmianie. Tym razem gmina Szulborze Koty przypisana została do województwa białostockiego. Niestety przez okolicę przetoczyła się czerwona zaraza, a po zażegnaniu niebezpieczeństwa dalszy rozwój gminy zahamowała kolejna wojna światowa. Zanim Adolf Hitler i Józef Stalin zaplanowali napaść na Polskę, w Szulborzu powstała (1926 r.) Ochotnicza Straż Ogniowa i Szkoła Podstawowa. Ludność gminy zwiększyła się do prawie siedmiu tysięcy osób.
W roku 1939 teren gminy, na mocy tajnego aneksu do paktu sowiecko-niemieckiego zajęli Sowieci. Kolejny raz czerwona zaraza nawiedziła Polskę. Czerwoni pozostawili po sobie zrabowane i spalone dwory oraz sieć schronów na tzw. „Linii Mołotowa”. Miejscowa szlachta i niepokorni chłopi masowo byli deportowani na daleki Wschód jako „kułaki”. Pozostali musieli się pilnować żeby przeżyć. Tym razem terytorium to nazwano Zachodnią Białorusią…
W 1941 roku, kiedy zepsuły się stosunki sowiecko-niemieckie i Hitler zaatakował armię Stalina, na terytorium Szulborza wkroczyli Niemcy. Wymowną pamiątką po tej bandzie morderców jest zbiorowa mogiła w lesie koło Szulborza, w rejonie wsi Mianówek. Niemcy rozstrzelali tam kilka tysięcy Żydów z okolicy. Między innymi z Zaręb Kościelnych, Czyżewa, Andrzejewa… W 1959 r. stanął w tym miejscu pomnik w postaci płyt granitowych z wyrytymi napisami w języku polskim i hebrajskim oraz tzw. gwiazdą Dawida.
Oczywiście mieszkańcy okolicznych wiosek nie pozostali bierni wobec terroru. W ramach konspiracyjnej Armii Krajowej działał w okolicy batalion piechoty, do którego należeli ludzie z Szulborza. Część z nich wraz z upływem czasu uległa zdemoralizowaniu i zajęła się zwykłym bandytyzmem. Na mogile żydowskiej w Mianówku wielokrotnie łapano hieny cmentarne, które rozkopywały to miejsce w poszukiwaniu kosztowności. Najniższą karą była chłosta, ale w przypadku recydywistów przewidywano też karę najwyższą – śmierć.
Wojna to oczywiście czas pożogi. Wiele zabudowań Szulborza, Leśniewa i innych okolicznych wiosek spłonęło, a to za przyczyna działań wojennych, a to umyślnie spalonych przez okupanta. Członków konspiracji aresztowano, a niejeden trafił do obozu pracy lub został zamordowany na miejscu.
Okupacja niemiecka zakończyła się wraz z nadejściem czerwonoarmistów. Ponownie ruszyły wagony kolejowe ze stacji w Czyżewie. Dziś stoi tam jeden na pamiątkę, a obok niego stosowna tablica pamiątkowa dla tych, których wywieziono na „nieludzką ziemię”.
Czerwoni reaktywowali gminę w Szulborzu Kotach, a jej naczelnikiem został Marian Niemira. W ramach „rozkułaczania” okolicznych posiadaczy ziemskich zaczęło się kolejne już rozkradanie i niszczenie majątków ziemskich. Reforma rolna przeprowadzona przez komunistów doprowadziła do parcelacji ziemi w Szulborzu, Gostkowie, Helenowie… Utworzono też nowe wioski: Smolewo-Parcel i Słup Kolonia.
W roku 1954 utworzona została w miejsce gminy Szulborze Koty gromada Szulborze Wielkie oraz gromady: Godlewo-Gorzejewo, Godlewo Wielkie, Zakrzewo Kopijki. Taki stan rzeczy miał miejsce do roku 1973, w którym ponownie utworzono gminy. Dwa lata później Urząd Gminy Szulborze Wielkie został zlikwidowany, a obszar jej działania „rozparcelowany” pomiędzy gminy w Andrzejewie, Zarębach Kościelnych i Nurze. Wtedy Szulborze weszło w granice województwa łomżyńskiego.
Nim UG powrócił do Szulborza Wielkiego, udało się wybudować budynek szkolny i stworzyć Ośrodek Zdrowia. W roku 1981 wmurowany został kamień węgielny pod budowę kościoła w Szulborzu Wielkim. Świątynia, którą dziś szczycą się parafianie nosi wezwanie Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski. Wcześniej mieszkańcy wioski uczęszczali do kościoła w Andrzejewie lub Zarębach Kościelnych, czy Czyżewie. Od 1940 roku czasami odbywały się Msze św. w drewnianej remizie strażackiej. Sprawowali je księża z Zuzeli. Dopiero w latach 70-tych Eucharystia sprawowana była regularnie w każda niedzielę. Nowy kościół pobłogosławił biskup łomżyński Juliusz Paetz w roku 1986. Parafia została erygowana niespełna dwa lata później. Pierwszym proboszczem mianowano ks. Jerzego Polkowskiego, wikariusza z Zuzeli, który starał się o budowę świątyni szulborskiej. Do parafii należą wioski: Szulborze Wielkie, Szulborze Koty, Godlewo Gudosze, Grędzice, Grabniak, Janczewo Wielkie, Janczewo Sukmanki, Słup Wieś, Słup Kolonia, Uścianek Dębianka, Mianówek, Leśniewo, Leśniewek, Zakrzewo Zalesie.
Od roku 1999 Szulborze ponownie znalazło się w województwie mazowieckim i podlega administracyjnie pod powiat ostrowski.
Źródła:
- „Herbarz”, Ignacy Kapica Milewski (1870 r.)
- „Słownik geograficzny Królestwa polskiego i innych krajów słowiańskich” (1892 r.)
- „Rocznik Mazowiecki”, 3/1970 r.
- „Wiadomości archeologiczne”, T. XXXII 1966/1967 r.
- „Informator Archeologiczny”, 1967 r.
- „Plan rozwoju miejscowości Szulborze Wielkie” z roku 2008
- „Z pamiętników guwernera”, Bronisław Piętka
- „Czerwony lampas i niebieskie kepi”, Bronisław Piętka
- „Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831”, Edmund Callier
Comments